रविवार, 11 फ़रवरी 2024

✓।।तालाब के पर्यायवाची शब्द।।

।।तालाब के पर्यायवाची शब्द।।
दो दोहों में बाईस पर्यायवाची शब्द:
तालाब तलैया ताल,वापिका वापी सर।
सरसी पोखरा पोखर,जलयोजन सरोवर।।1।।
तड़ाग गड़ही जलाशय,बावड़ी पद्माकर।
मानसरोवर जलवान,हृद जोहड़ दह पुकर (पुष्कर)।।2।। 

✓।।आम के पर्यायवाची शब्द।।

 ।।आम के पर्यायवाची शब्द।।
 एक दोहे में बारह पर्यायवाची शब्द:
आम्र आंबा अतिसौरभ,अंब आम अमृतफल।
पिकबंधु कैरी सौरभ, च्युत(च्यूत)सहकार रसाल।।

✓।।घोड़ा के पर्यायवाची शब्द।।

।।घोड़ा के पर्यायवाची शब्द।।
दो दोहों में तेरह पर्यायवाची शब्द:
आशुविमानक तुरग हय, गति से देते खेत।
रविसुत तुरंगम तुरंग, सवार सदा सचेत।।1।।
घोटक घोड़ा बाजि (वाजि)हरि ,रखते शक्ति अनूप।
रविपुत्र सैंधव अश्व च, दिखते बहु स्वरूप।।2।

शनिवार, 10 फ़रवरी 2024

।।तोटक छंद हिन्दी और संस्कृत में।।

।।तोटक छंद हिन्दी और संस्कृत में।।
तोटक को त्रोटक भी कहा जाता है।
यह जगती परिवार का प्रत्येक चरण
में 12 वर्ण × 4 चरण अर्थात् =
48 वर्णों का समवर्ण वृत्त छंद है।
यह "जगतीजातीय" परिवार का छंद
 है।इस छंद को बहुत धीमी गति
अर्थात् मन्द गति से पढ़ा जाता है। 
यह प्रमुख गयात्मक छन्द है
जो मुख्य रूप से नीति, भक्ति एवं
आदर्श पूरक रचनाओं
के लिये प्रयुक्त किया जाता है।

लक्षण:-

गंगादास छन्दोमंजरी में इस वृत्त
का लक्षण इस प्रकार दिया गया
है –   
वद तोटकमब्धिसकारयुतम्।
और वृत्तरत्नाकर में तोटक छन्द का
लक्षण इस प्रकार से प्राप्त होता है -

"इह तोटकमम्बुधिसैः प्रथितम् ।
अर्थात् सनातन धर्म की मान्यता के
अनुसार चार अंबुधि हैं।तोटकमम्बुधिसैः
का अर्थ हो रहा है तोटक चार सगण से
उक्त छंद है।
परिभाषा:
जिस छन्द के चारों चरणों में
चार-चार सगण हों उसे तोटक
छन्द कहते हैं । 
उदाहरण –
 I I S   I I S   I I S।   I I S
1-शशिना च निशा निशया च शशी,
  शशिना निशया च विभाति नभः।
    पयसा कमलं कमलेन पयः ,
   पयसा कमलेन विभाति सरः ॥

2-=मणिना वलयं वलयेन मणिर् ,
  मणिना वलयेन विभाति करः ।
   कविना च विभुर्विभुना च कविः, 
   कविना विभुना च विभाति सभा ॥

3-रवि रुद्र पितामह विष्णुनुतं,
  हरि चन्दन कुंकुम पंकयुतम्।
  मुनि वृन्द गणेन्द्र समानयुतम्,
  तव नौमि सरस्वती पादयुगम् ।।

4-कर कंकण केश जटा मुकुटम्,
  मणि माणिक मौक्तिक आभरणम्।
  गज नील गजेन्द्र गणादि पथिम्,
  मम तुष्ट विनायक हस्त मुखम् ॥

5-त्यज-तोटकमर्थं नियोगकरं,
  प्रमदादिकृतं व्यसनोपहतं।
  उपधाभिर्शुद्धमतिं सचिवं,
 नरनायक-भीरुकमायुदिकम् ॥

6-जय राम सदा सुख धाम हरे। 
  रघुनायक सायक चाप धरे।।
  भव बारन दारन सिंह प्रभो।
  गुन सागर नागर नाथ बिभो।।

7-अधरं मधुरं वदनं मधुरं
  नयनं मधुरं हसितं मधुरम्।
  हृदयं मधुरं गमनं मधुरं
  मधुराधिपतेरखिलं मधुरम्।।

उक्त सभी उदाहरणों के प्रत्येक
पक्तियों में प्रथम पक्ति की ही
तरह चार सगण अर्थात्
 I I S I I S I I S I I S 
के क्रम वर्ण हैं अर्थात् तोटक छंद है।

हिन्दी:- 
हिन्दी में भी इस छंद के लक्षण, 
परिभाषा एवम् विवरण संस्कृत की
तरह ही है।जैसे:

जब द्वादशवर्ण समासस हो।
तब तोटक पावन छन्दस हो।।

समासस का अर्थ चार सगण-
।।ऽ ।।ऽ ।।ऽ । । ऽ । । ऽ अर्थात् 
जब किसी भी पद्य के चारों चरणों में
चार सगण-।।ऽ ।।ऽ ।।ऽ । । ऽ । । ऽ  
के क्रम में वर्ण हों तो उस पद्य में
तोटक छंद होता है।
उदाहरण:
कलियुग का यह यथार्थ चित्रण 
तोटक का अद्भुत उदाहरण है:
1-बहु दाम सँवारहिं धाम जती। 
  बिषया हरि लीन्हि न रहि बिरती।।
  तपसी धनवंत दरिद्र गृही।
  कलि कौतुक तात न जात कही।।
  कुलवंति निकारहिं नारि सती। 
  गृह आनिहिं चेरी निबेरि गती।।
  सुत मानहिं मातु पिता तब लौं। 
  अबलानन दीख नहीं जब लौं।।
  ससुरारि पिआरि लगी जब तें।
  रिपरूप कुटुंब भए तब तें।।
  नृप पाप परायन धर्म नहीं।
  करि दंड बिडंब प्रजा नितहीं।।
  धनवंत कुलीन मलीन अपी।
  द्विज चिन्ह जनेउ उघार तपी।।
  नहिं मान पुरान न बेदहि जो।
  हरि सेवक संत सही कलि सो।।
  कबि बृंद उदार दुनी न सुनी।
 गुन दूषक ब्रात न कोपि गुनी।।
  कलि बारहिं बार दुकाल परै।
 बिनु अन्न दुखी सब लोग मरै।।
     
2-हनुमान करें हरि से विनती।
  सिय राम जपूँ बिन ही गिनती।
  प्रभु और न चाह रहे मन में।
  दिन रात रमूँ बस कीर्तन में।
उक्त सभी उदाहरणों के प्रत्येक 
पक्तियों में प्रथम पक्ति की ही 
तरह चार सगण अर्थात्
 I I S I I S I I S I I S 
के क्रम वर्ण हैं अर्थात् तोटक छंद है।
।।धन्यवाद।।


    


मंगलवार, 6 फ़रवरी 2024

।। द्रुतविलंबित छंद हिन्दी और संस्कृत में।।

।।द्रुतविलंबितछंद हिन्दी-संस्कृत में।।

यह जगती परिवार का प्रत्येक चरण
में 12 वर्ण × 4 चरण अर्थात् = 48 
वर्णों का समवर्ण वृत्त छंद है। 
इस परिवार को "जगतीजातीय"भी
कहते हैं। इस छंद को सुन्दरी तथा
हरिणीप्लुता के नाम से भी जाना 
जाता है। इस छन्द का प्रारम्भ तेज
गति से और अन्त विलम्ब से अर्थात् 
आराम से होता है। इसलिए इसे
द्रुतविलंबित छंद कहते हैं।

लक्षण:-

द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ 

परिभाषा :-

जिस छन्द के प्रत्येक चरण में एक
नगण (।।।), दो भगण (ऽ।।, ऽ।।)
और एक रगण (ऽ।ऽ) के क्रम में 
12-12 वर्ण होते हैं उसे
द्रुत विलम्बित छंद कहते हैं।

उदाहरण :-

 I I I   S I I  S I I S I S
विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा 
 I I I    S I I  S I I    S I S
सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः।
 I I I    S I I  S I I    S I S
यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ 
 I I I    S I I  S I I  S I S
प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम्।

    उपर्युक्त छन्द के प्रत्येक पक्ति
में प्रथम पक्ति की तरह ही सभी
पक्तियों में नगण,भगण,
भगण और रगण के क्रम में 
12 -12 वर्णो के बाद यति है। 
अतः द्रुतविलंबित छंद है ।

हिन्दी में भी लक्षण और 
परिभाषा संस्कृत की तरह ही हैं।

लेकिन कुछ विद्वानों ने इसका
लक्षण हिन्दी में इस प्रकार किया है।

(1) द्रुतविलम्बित सोह न भा भ रा
               या
(2)नभभरा” इन द्वादश वर्ण में।
   ‘द्रुतविलम्बित’ दे धुन कर्ण में।।

उदाहरण :-

    I I I   S I I   S I I  S I S
   दिवस का अवसान समीप था
   I I I    S I I    S I I   S I S    
   गगन था कुछ लोहित हो चला
    I I I  S I I    S I I।    S I S
   तरु शिखा पर थी अब राजती
     I I I  S I I    S I I     S I S
   कमलिनी कुल वल्लभ की प्रभा

        उपर्युक्त छन्द की प्रत्येक 
पक्तियों में नगण , भगण , भगण 
और रगण के क्रम में 12 -12
वर्णो के बाद यति है। इसलिए
यहाँ द्रुतविलम्बित छन्द है।
     ।।धन्यवाद।।

रविवार, 28 जनवरी 2024

।।सरस्वती स्तोत्र।।


।।सरस्वती स्तोत्र Saraswati Stotra 1।।
रविरुद्रपितामहविष्णुनुतं हरिचन्दनकुङ्कुमपङ्कयुतम्।
मुनिवृन्दगजेन्द्रसमानयुतं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥१॥
शशिशुद्धसुधाहिमधामयुतं शरदम्बरबिम्बसमानकरम् ।
बहुरत्नमनोहरकान्तियुतं तव नौमि सरस्वति पादयुगम् ॥२॥

कनकाब्जविभूषितभूतिभवं भवभावविभाषितभिन्नपदम्।
प्रभुचित्तसमाहितसाधुपदं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥३॥
भवसागरमज्जनभीतिनुतं प्रतिपादितसन्ततिकारमिदम्।
विमलादिकशुद्धविशुद्धपदं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥४॥
मतिहीनजनाश्रयपादमिदं सकलागमभाषितभिन्नपदम्।
परिपूरितविश्वमनेकभवं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥५॥
परिपूर्णमनोरथधामनिधिं परमार्थविचारविवेकविधिम्।
_|||
सुरयोषितसेवितपादतलं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥६॥

सुरमौलिमणिद्युतिशुभ्रकरं विषयादिमहाभयवर्णहरम्।
निजकान्तिविलोपितचन्द्रशिवं तव नौमि सरस्वति पादयुगम्॥७॥
गुणनैककुलं स्थितिभीतपदं गुणगौरवगर्वितसत्यपदम्।
कमलोदरकोमलपादतलं तव नौमि सरस्वति पादयुगम् ॥८॥"
।।सरस्वती स्तोत्र Saraswati Stotra 2।।
या कुन्देन्दुतुषारहारधवला
या शुभ्रवस्त्रान्विता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा
या श्वेतपद्मासना ।
या ब्रह्माच्युतशंकर
प्रभृतिभिर्देवै: सदा वन्दिता
सा मां पातु सरस्वती भगवती
 नि:शेषजाड्यापहा ।।1।।
आशासु राशीभवदंगवल्ली
भासैव दासीकृतदुग्धसिन्धुम ।
मन्दस्मितैर्निन्दितशारदेन्दुं
वन्देsरविन्दासनसुन्दरि त्वाम ।।2।।
शारदा शारदाम्भोज
वदना वदनाम्बुजे ।
सर्वदा सर्वदास्माकं
सन्निधिं सन्निधिं क्रियात ।।3।।
सरस्वतीं च तां नौमि
वागधिष्ठातृदेवताम ।
देवत्वं प्रतिपद्यन्ते
यदनुग्रहतो जना: ।।4।।
पातु नो निकषग्रावा
मतिहेम्न: सरस्वती ।
प्राज्ञेतरपरिच्छेदं
वचसैव करोति या ।।5।।
शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमा
माद्यां जगद्व्यापिनीं
वीणापुस्तकधारिणीमभयदां 
जाड्यान्धकारापहाम ।
हस्ते स्फाटिकमालिकां
च दधतीं पद्मासने संस्थितां
वन्दे तां परमेश्वरीं भगवतीं
 बुद्धिप्रदां शारदाम ।।6।।
वीणाधरे विपुलमंगलदानशीले, 
भक्तार्तिनाशिनि विरिंचिहरीशवन्द्ये ।
कीर्तिप्रदेsखिलमनोरथदे महार्हे, 
विद्याप्रदायिनि सरस्वति नौमि नित्यम ।।7।।
श्वेताब्जपूर्णविमलासनसंस्थिते हे, श्वेताम्बरावृतमनोहरमंजुगात्रे ।
उद्यन्मनोज्ञसितपंकजमंजुलास्ये,
विद्याप्रदायिनि सरस्वति नौमि नित्यम ।।8।।
मातस्त्वदीयपदपंकजभक्तियुक्ता,
ये त्वां भजन्ति निखिलानपरान्विहाय ।
ते निर्जरत्वमिह यान्ति कलेवरेण, भूवह्निवायुगगनाम्बुविनिर्मितेन ।।9।।
मोहान्धकारभरिते ह्रदये मदीये,
मात: सदैव कुरु वासमुदारभावे ।
स्वीयाखिलावयवनिर्मलसुप्रभाभि:, 
शीघ्रं विनाशय मनोगतमन्धकारम ।।10।।
ब्रह्मा जगत सृजति पालयतीन्दिरेश:, 
शम्भुर्विनाशयति देवि तव प्रभावै: ।
न स्यात्कृपा यदि तव प्रकटप्रभावे,
न स्यु: कथंचिदपि ते निजकार्यदक्षा: ।।11।।
लक्ष्मीर्मेधा धरा पुष्टिर्गौरी
तुष्टि: प्रभा धृति: ।
एताभि: पाहि तनुभिरष्टा
भिर्मां सरस्वति ।।12।।
सरस्वत्यै नमो नित्यं 
भद्रकाल्यै नमो नम: ।
वेदवेदान्तवेदांग
विद्यास्थानेभ्य: एव च ।।13।।
सरस्वति महाभागे 
विद्ये कमललोचने ।
विद्यारुपे विशालाक्षि
 विद्यां देहि नमोsस्तु ते ।।14।।
यदक्षरं पदं भ्रष्टं 
मात्राहीनं च यद्भवेत ।
तत्सर्वं क्षम्यतां देवि
 प्रसीद परमेश्वरि ।।15।।

शुक्रवार, 26 जनवरी 2024

।।भुजङ्गप्रयात छंद संस्कृत और हिन्दी में।।

।।भुजङ्गप्रयात छंद हिन्दी और संस्कृत में।।
छन्द का नामकरण-
हमारे आचार्यों ने प्रत्येक छन्द के 
भीतर विद्यमान जो सूक्ष्म विशेषताएँ 
हैं उनके आधार पर नामकरण किया है,
क्योंकि यदि आप नाम के रहस्य को 
जानते है तो उस छन्द का सम्पूर्ण 
स्वरुप मानसिक पटल पर उपस्थित हो 
जाता है। 'भुजङ्गप्रयातम्' में'भुजङ्ग' का
अर्थ होता है 'सर्प' और प्रयातम् का
अर्थ होता है 'गति' अर्थात् कहने का
आशय है साँप की गति । क्योंकि साँप 
के पैर तो होते नहीं वह आगे बढ़ने के लिये
पहले अपने शरीर को मोड़ता है और 
फिर मोड़े हुए कुण्डली को फैलाकर  
आगे की ओर बढ़ जाता है। इसी 
कुण्डली को भुज कहते हैं इसलिये
भुजंग का मतलब होता है - 
भुजेन गच्छति इति भुजङ्गः' 
अर्थात् जो अपनी कुंडली के बल
पर आगे बढ़ता है उसी को
भुजङ्ग कहते हैं। भुजङ्ग की जो
गति है उसे प्रयात कहते है – 
भुजङ्गस्य प्रयातम् इव प्रपातं 
यस्य तत् भुजङ्गप्रयातम्' संस्कृत 
में इस प्रकार की व्याख्या हुई है। 
कहने का आशय यह है कि सर्प
की चाल की तरह जिस छन्द की
चाल होती है उस छन्द को 
'भुजङ्ग प्रयात' कहते हैं। 
गंगादास छन्दोमंजरी में
भुजङ्गप्रयात छन्द का लक्षण 
इस प्रकार दिया गया
है - भुजङ्गप्रयातं चतुर्भिर्यकारैः' 
अर्थात् जिस छन्द के प्रत्येक 
चरण में क्रमशः चार यगण हों,
उसे भुजङ्गप्रयात छन्द कहते हैं।
इसके प्रत्येक चरण चार यगणों
से युक्त होता है।यगण का नाम 
आते ही आदिलघुर्यः अर्थात्  यगण
आदि में लघु वर्ण वाला होता है
और अन्त में द्वितीय और तृतीय 
अक्षर गुरु होते हैं।केदारभट्ट कृत
वृत्तरत्नाकर में भुजङ्गप्रयात छन्द 
का लक्षण इस प्रकार से प्राप्त होता
है – भुजङ्गप्रयातं भवेद्यैश्चतुर्भिः । 
अर्थात् भुजङ्गप्रयात छन्द के प्रत्येक
चरण में क्रमशः चार यगण तथा
पादान्त यति होता है। यह जगती
परिवार का प्रत्येक चरण
में 12 वर्ण × 4 चरण अर्थात् =
48 वर्णों का समवर्ण वृत्त छंद है।
इस परिवार को "जगतीजातीय"
भी कहते हैं। 
लक्षण:-
संस्कृत में इसके लक्षण निम्न
तीन प्रकार से मिलते हैं:
1-भुजङ्गप्रयातं चतुर्भि यकारै:।
2-भुजङ्गप्रयातं भवेद्यैश्चतुर्भिः।या
भुजङ्गप्रयातं भवेद् यैश्चतुर्भि:।
3-चतुर्भिमकारे भुजंगप्रयाति:।
जिनका सीधा अर्थ है कि 
भुजङ्गप्रयात छंद में चार यकार 
अर्थात चार यगण होते हैं।
चार यगण अर्थात
I S S  I S S  I S S  I S S
के क्रम में चारों चरणों में
12×4=48 वर्ण होते हैं ।
उदाहरण:
रुद्राष्टक इस छंद सर्वोत्तम
उदाहरण है:- 
I S S  I S S I S S I S S
नमामीशमीशान निर्वाणरूपं।
विभुं व्यापकं ब्रह्म वेदस्वरूपं॥
निजं निर्गुणं निर्विकल्पं निरीहं।
चिदाकाशमाकाशवासं भजेऽहं॥1॥
निराकारमोंकारमूलं तुरीयं। 
गिरा ग्यान गोतीतमीशं गिरीशं॥
करालं महाकाल कालं कृपालं। 
गुणागार संसारपारं नतोऽहं॥2॥
तुषाराद्रि संकाश गौरं गभीरं। 
मनोभूत कोटि प्रभा श्रीशरीरं॥
स्फुरन्मौलि कल्लोलिनी चारु गंगा।
लसद्भालबालेन्दु कंठे भुजंगा॥3॥
चलत्कुण्डलं भ्रू सुनेत्रं विशालं।
 प्रसन्नाननं नीलकंठं दयालं॥
मृगाधीशचर्माम्बरं मुण्डमालं ।
प्रियं शंकरं सर्वनाथं भजामि॥4॥
प्रचंडं प्रकृष्टं प्रगल्भं परेशं। 
अखंडं अजं भानुकोटिप्रकाशं॥
त्रयः शूल निर्मूलनं शूलपाणिं। 
भजेऽहं भवानीपतिं भावगम्यं॥5॥
कलातीत कल्याण कल्पान्तकारी।
 सदा सज्जनानन्ददाता पुरारी॥
चिदानंद संदोह मोहापहारी।
 प्रसीद प्रसीद प्रभो मन्मथारी॥6॥
न यावद् उमानाथ पादारविंदं।
 भजंतीह लोके परे वा नराणां॥
न तावत्सुखं शान्ति सन्तापनाशं।
 प्रसीद प्रभो सर्वभूताधिवासं॥7॥
न जानामि योगं जपं नैव पूजां। 
नतोऽहं सदा सर्वदा शंभु तुभ्यं॥
जरा जन्म दुःखोद्य तातप्यमानं॥ 
प्रभो पाहि आपन्नमामीश शंभो॥8॥
यहां हमें सभी पक्तियों  में
I S S  I S S I S S I S S
के क्रम में वर्ण प्राप्त होते हैं
और सभी आठों श्लोकों में
भुजङ्गप्रयात छंद है।
हिन्दी:-
हिन्दी में भी लक्षण और 
परिभाषा संस्कृत की तरह ही हैं।
आइए उदाहरण देखते हैं:-
घुमाऊँ, बनाऊँ, सुखाऊँ, सजाऊँ।
यही चार हैं कर्म मेरे निभाऊँ।।
न होठों हँसी, तो दुखी भी नहीं हूँ।
जिसे रोज जीना.. कहानी वही हूँ ।।
यहाँ हमें सभी पक्तियों में
I S S I S S I S S I S S
के क्रम में वर्ण प्राप्त हो रहे हैं
इसलिए भुजङ्गप्रयात छंद है।
।।धन्यवाद।।