रविवार, 17 नवंबर 2024

मानस चर्चा।।शंकर शतक।।

मानस चर्चा।।शंकर शतक।।
जपहु जाइ संकर सत नामा । होइहि हृदय तुरत बिश्रामा ॥ 
को नहिं सिव समान प्रिय मोरें । असि परतीति तजहु जनि भोरें ॥ 
अर्थात् (भगवान्ने कहा कि) शंकर - शतनाम ( शंकरशतक) जाकर जपो ( उससे) हृदय तुरत शान्त होजायगा ॥ शिवजीके समान मुझे कोई प्रिय नहीं है, यह विश्वास भूलकर भी न छोड़ना ॥  जब नारदजीकी नैतिक चिकित्सा पूर्ण हो गयी। पश्चात्तापके होते ही अहंकार मिट गया । तब  भगवान्ने एक सरल उपायसे उनका उद्धार करा दिया। इलाज कितना अच्छा और पक्का है। टैगोरजी सत्य
कहते हैं कि भगवान् हमें कभी-कभी बड़े इनकारसे सीख देते हैं, नहीं तो कुपथ्य पाकर हमारे रोग बढ़ते ही जायँ । शंकरजीके नामजपका रहस्य यह है कि वे ही 'कामारि' हैं।
'जपहु जाइ संकर सत नामा'। शंकरशतनामसे शंकरशतक अभिप्रेत है। जैसे 'विष्णुसहस्रनाम', 'गोपालसहस्रनाम', 'श्रीसीतासहस्रनाम' और 'रामसहस्रनाम' इत्यादि हैं, वैसे ही 'शंकर- शतनाम' (शंकरशतक) है। शिवपुराणमें ब्रह्माजीने नारदजीको इस शतनामका उपदेश दिया है और लिंगार्चनतन्त्रमें स्वयं शिवजीने अपने शतनाम पार्वतीजीसे कहे हैं और अन्तमें उसका फल भी कहा है। आइए हम उस दिव्य शंकर शतनाम का जाप करते हुवे महादेव जी के कृपा का पात्र बने।
शिवलिङ्गार्चनतन्त्रे शिव-पार्वतीसंवादे-श्रीपार्वत्युवाच -इदानीं श्रोतुमिच्छामि शिवस्य शतनामकम् ।
श्रीसदाशिव उवाच – मम नाम पराराध्यं तथैव कथितं मया ॥ तेषां मध्ये सहस्त्रं तु सारात्सारं परात्परम् ।
तत्सारं तु समुद्धृत्य शृणु मत्प्राणवल्लभे ॥  मम नामशतं चैव कलौ पूर्णफलप्रदम् । केवलं स्तवपाठेन मम तुल्यो
न संशयः ॥  पीठादिन्याससंयुक्तं ऋष्यादिन्यासपूर्वकम् । देवताबीजसंयुक्तं शृणुयात्परमाद्भुतम् ॥ नारदश्च ऋषिः
प्रोक्तोऽनुष्टुप् छन्दः प्रकीर्तितः । सदाशिवो महेशानो देवता परिकीर्तिता  ॥ षडक्षरं महाबीजं चतुर्वर्गप्रदायकम् ।
सर्वाभीष्टप्रसिद्ध्यर्थं विनियोगः प्रकीर्तितः  ॥ ॐ महाशून्यो महाकालो महाकालयुतः सदा । देहमध्ये महेशानि
लिङ्गाकारेण वै स्थितः  ॥ मूलाधारे स्वयम्भूश्च कुण्डली शक्तिसंयुतः । स्वाधिष्ठाने महाविष्णुस्त्रैलोक्यं पालयेत्
सदा  ॥ मणिपूरे महारुद्रः सर्वसंहारकारकः । अनाहदे ईश्वरोऽहं सर्वदेवैर्निषेवितः  ॥ विशुद्धाख्ये षोडशारे
सदाशिव इति स्मृतः । आज्ञाचक्रे शिवः साक्षाच्चिद्रूपेण हि संस्थितः ॥ सहस्रारे महापद्मे त्रिकोणनिलयान्तरे ।
बिन्दुरूपे महेशानि परमेश्वर ईरितः  ॥ वास्वरूपे महेशानि नानारूपधरोऽप्यहम् । कल्पान्तज्योतिरूपोऽहं
कैलासेश्वरसंज्ञकः  ॥ हिमालये महेशानि पार्वतीप्राणवल्लभः । काश्यां विश्वेश्वरश्चैव वानेश्वरस्तथैव
च॥ शम्भुनाथश्चन्द्रनाथश्चन्द्रशेखर पार्वति । आदिनाथ: सिंधुतीरे कामरूपे वृषध्वजः  ॥ नेपाले पशुपतिश्चैव
केदारे परसीश्वरः । हिंगुलायां कृपानाथो रूपनाथस्तदोद्धकः ।।द्वारकायां हरश्चैव पुष्करे प्रमथेश्वरः । हरिद्वारे महेशानि गङ्गाधर इति स्मृतः ॥ कुरुक्षेत्रे पाण्डवेशो वृन्दारण्ये च केशवः । गोकुले गोपनीपूज्यो गोपेश्वर इति
स्मृतः  ॥ मथुरायां कंसनाथो मिथिलायां धनुर्धरः । अयोध्यायां कृत्तिवासः काश्मीरे कपिलेश्वरः  ॥ काञ्चीनगरमध्ये तु मन्नाम त्रिपुरेश्वरः । चित्रकूटे चन्द्रचूडो योगीन्द्रो विन्ध्यपर्वते  ॥ बाणलिङ्गो नर्मदायां प्रभासे शूलभृत्सदा ।भोजपुरे भोजनाथो गयायां च गदाधरः ॥ झारखण्डे वैद्यनाथो बल्केश्वरस्तथैव च । वीरभूमौ सिद्धिनाथो राढे च तारकेश्वरः ॥ घण्टेश्वरश्च देवेशि रत्नाकरनदीतटे । गङ्गाभागीरथीतीरे कपिलेश्वर इतीरितः ॥ भद्रेश्वरश्च देवेशि कल्याणेश्वर एव हि । नकुलेशः कालिघाटे श्रीहटे हाटकेश्वरः ॥ अहंकोचवधूपूरे जयेश्वर इतीरितः ।
उत्कले विमलाक्षेत्रे जगन्नाथो ह्यहं कलौ  ॥ नीलाचलारण्यमध्ये भुवनेश्वर इतीरितः । रामेश्वरः सेतुबन्धे लंकायां रावणेश्वरः॥ रजताचलमध्ये तु कुबेरेश्वर इतीरितः । लक्ष्मीकान्तो महेशानि सदा श्रीशैलपर्वते  ॥ अम्बको
गोमतीतीरे गोकर्णे च त्रिलोचनः । बद्रिकाश्रममध्ये तु कपिनाथेश्वरो ह्यहम् ॥ स्वर्गलोके देवदेवो मर्त्यलोके
सदाशिवः। पाताले वासुकीनाथो यमराट् कालमन्दिरे  ॥ नारायणश्च वैकुण्ठे गोलोके हरिहरस्तथा । गन्धर्वलोके
देवेश पुष्पगन्धेश्वरो ह्यहम्  ॥ श्मशाने भूतनाथश्च गृहे चैव जगद्गुरुः । अवतारः शंकरोऽहं विरूपाक्षस्तथैव
च॥ कामिनीजनमध्ये तु कामेश्वर इति स्मृतः । चक्रमध्ये कुलश्चैव सलिले वरुणेश्वरः ॥ आशुतोषो भक्तमध्ये शत्रूणां त्रिपुरान्तकः । शिष्यमध्ये गुरुश्चाहं तथैव परमो गुरुः  ॥ चन्द्रलोके सोमनाथः स्वर्भानुर्भानुमण्डले ।
त्रैलोक्ये लोकनाथोऽहं रुद्रलोके महेश्वरः ॥ समुद्रमथने काले नीलकण्ठस्त्रिलोकजित् । जम्बुद्वीपे जगत्कर्त्ता
शाकद्वीपे चतुर्भुजः  ॥ कुशद्वीपे कपद्दशः क्रौञ्चद्वीपे कपालभृत् । मणिद्वीपे मीननाथः प्लक्षद्वीपे शशीधरः ॥
अहं च पुष्करद्वीपे पुरुषोत्तम इतीरितः । वेदमध्ये वासुदेवो गुरुमध्ये निरञ्जनः  ॥ पुराणे परमेशानि व्यासेश्वर इतीरितः । आगमे नागमध्येऽहं निगमे नागरूपधृक्  ॥ सर्वज्ञो ज्योतिषां मध्ये योगीशो योगशास्त्रके ।
दीनमध्ये दीननाथो नाथनाथस्तथैव च  ॥ राजराजेश्वरश्चैव नृपाणां नगनन्दिनि । परं ब्रह्म सत्यलोके ह्यनन्तश्च
रसातले॥ आब्रह्मस्तम्भमध्ये तु लिङ्गरूपो ह्यहं प्रिये । इति ते कथितं देवि मम नामशतोत्तमम् ॥'
यहाँतक शंकरशतनाम हैं। आगे उन्नीस  श्लोकोंमें इसके पाठका माहात्म्य कहा है-
पठनाच्छ्रवणाच्चैव महापातककोटयः । नश्यन्ति तत्क्षणाद् देवि सत्यं सत्यं न संशयः ॥ अज्ञानिनां ज्ञानसिद्धिर्ज्ञानिनां परमं धनम् । अतिदीनदरिद्राणां चिन्तामणिस्वरूपकम् ॥  रोगिणां पापिनां चैव महौषधि इति स्मृतः। योगिनां योगसारं च भोगिनां भोगमोक्षदः ॥॥ इत्यादि । 
नारद उवाच - काशीनाथश्शिवस्वामी तु
कन्दर्पघ्नस्तु शंकरः । भूपतिर्भूतनाथश्च
भगवान् भूतसंगी च भालज्योतिर्निरञ्जनः । अन्धकासुरहा
भूसुरप्रतिपालकः ॥ शम्भुर्दक्षयज्ञविनाशनः ॥ 
देवादिर्देवयोगीशो नागभूषणदुःखहा । भस्मापेतो भवानीशो भावनो भक्तिभाजनः ॥ 
विश्वरूपी चिदानन्दः अनादिः पुरुषोत्तमः । जगन्नाथ
नागचर्माम्बरं धृत्वा जटाधारी जगत्पतिः । जानकीनाथमित्रं
निराकार: पुरध्वंसनईश्वरः ॥
चशृङ्गी शङ्खसदाप्रियः ॥ 
भूतकर्ताकरामलः ।। 
भस्मकर्ता तमोगुणः ॥ 
चपिनाकीपरमेश्वरः ॥ 
च रावणारिवरप्रदः ॥ 
महादेवो
पद्मासनः शिवार्द्धाङ्गी डमरूमुखरप्रियः । वृषध्वजो दयाधीशो नीलकण्ठो निजानन्दो निश्चलो निर्मलश्शिवः । वामदेवो भृङ्गीशो वीरभद्रादिः सूर्यकोटिप्रभायुतः । तारकप्राणहन्ता पद्माक्षोऽपि परब्रह्म रुद्रो दाता जगत्त्रयः । रावणाश्रयकर्त्ता
मस्तके बालचन्द्रो ऽस्य शीर्षे गङ्गोदकं शुचि । पञ्चात्मा सुप्रकाशी च पञ्चबाणैकनाशनः ॥ 
मृगचर्मसुखासीनोमृगमदो
वैद्यनाथश्च नन्दीश: कालकूटस्यगन्धगाहुकः । रुक्मकञ्चनदाता च रुक्मभूधरमालयम् ॥ 
भक्षकः  वाराणसीविलासी च पञ्चवक्त्रेश्वरो
हरः ॥ 
हंससोमाग्निनेत्रश्च भस्मकर्त्ता तमोगुणः । सुगुरुः सुखदो नित्यं निरूपाक्षो दिगम्बरः ॥ 
सनातनः । सर्वगः सर्वसाक्षी च सर्वात्मा च सदाशिवः ॥ 
चन्द्रशेखरसिद्धान्तः शान्तभूतःयोगेश्वरो जगत्त्राता
जगज्जीवाधिपालकः । 
जानकीवल्लभपूज्यो श्मशानसदाक्रीडः कपाली
करपन्नगः ।
विघ्नविध्वंसनो हृषीकार्थप्रदस्सिद्धिर्ज्योतीरूपो
महेश्वरः । शंकरेरामेश्वरोनामजलाश्रयः ॥
बलिपुत्रवरप्रदः ॥ 
शतनामानि प्रणीतान्यादियामले ॥ 
सर्वकामप्रदो नित्यं प्रातरुत्थाय यः पठेत् । तस्य सर्वफलप्राप्तिः शिवश्चण्डः प्रसीदति ॥ 
इति श्रीब्रह्मयामले शंकरशतनामस्तोत्रं समाप्तम् ।
श्रीविजयानन्द त्रिपाठीने शंकरशतनामस्तोत्र यह दिया है- 'अथ श्रीशिवाष्टोत्तरशतनाममहामन्त्रस्य
आदिनारायणऋषिरनुष्टुप्छन्दः श्रीसदाशिवो देवता श्रीसदाशिवप्रीत्यर्थे जपे विनियोगः । वज्रदंष्ट्रं त्रिनयनं कालकण्ठमरिन्दमम्।
सहस्त्रकरमत्युग्रं वन्दे देवमुमापतिम् ॥ ॐ शिवो महेश्वरः शम्भुः पिनाकी शशिशेखरः । वामदेवो विरूपाक्षः कपर्दी
नीललोहितः । शङ्करः शूलपाणिश्च खट्वाङ्गी विष्णुवल्लभः । शिपिविष्टोऽम्बिकानाथः श्रीकण्ठो भक्तवत्सलः । भवः शर्वस्त्रिलोकेशः शितिकण्ठः शिवाप्रियः । उग्रः कपाली कामारिरन्धकासुरसूदनः । गङ्गाधरो ललाटाक्षः कालकालः कृपानिधिः। भीमः परशुहस्तश्च मृगपाणिर्जटाधरः । कैलासवासी कवची कठोरस्त्रिपुरान्तकः । वृषाङ्को वृषभारूढो
भस्मोद्धूलितविग्रहः।सामप्रियः स्वरमयस्त्रयीमूर्तिरनीश्वरः । सर्वज्ञः परमात्मा च सोमसूर्याग्निलोचनः ॥ 
हविर्यज्ञमयः सोमः पञ्चवक्त्रः सदाशिवः । विश्वेश्वरो वीरभद्रो गणनाथः प्रजापतिः ॥ हिरण्यरेता दुर्धर्षो गिरीशो
गिरिशोऽनघः । भुजङ्गभूषणो भर्गो गिरिधन्वा गिरिप्रियः ॥ कृत्तिवासा पुरारातिर्भगवान् प्रमथाधिपः । मृत्युञ्जयः
सूक्ष्मतनुर्जगद्व्यापी जगद्गुरुः ॥  व्योमकेशो महासेनो जनकश्चारुविक्रमः । रुद्रो भूतपतिः स्थाणुरहिर्बुध्न्यो
दिगम्बरः  ॥ अष्टमूर्तिरनेकात्मा सात्त्विकः शुद्धविग्रहः । शाश्वतः खण्डपरशुरजः पाशविमोचकः  ॥ मृडः
पशुपतिर्देवो महादेवोऽव्ययः प्रभुः । पूषदन्तभिदव्यग्रो दक्षाध्वरहरो हरः  ॥ भगनेत्रभिदव्यक्तः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।।अपवर्गप्रदोऽनन्तस्तारकः परमेश्वरः । तारकः परमेश्वरः । इमानि दिव्यनामानि जप्यन्ते सर्वदा मया । नाम कल्पलतेयं मे सर्वाभीष्टप्रदायिनी । नामान्येतानि सुभगे शिवदानि न संशयः । वेद सर्वस्वभूतानि नामान्येतानि वस्तुतः ॥ एतानि यानि नामानि तानि सर्वार्थदान्यतः । जप्यन्ते सादरं नित्यं मया नियमपूर्वकम् ॥ वेदेषु शिवनामानि श्रेष्ठान्यघहराणि च । सन्त्यनन्तानि सुभगे वेदेषु विविधेष्वपि ॥ तेभ्यो नामानि संगृह्य कुमाराय महेश्वरः । अष्टोत्तरसहस्त्रं तु नाम्नामुपदिशत्पुरा । इति श्रीगौरीनारायणसंवादे शिवाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रं सम्पूर्णम् ।'  'संकर सत नामा' के और अर्थ ये दिये हैं- 'शतरुद्री' वा 'शंकरने जिस नामको सत माना है उसे' वा सत अर्थात् प्रशंसा जो शिवजीका नाम है 'ॐ नमः शिवाय' ।
'जपहु जाइ संकर सत नामा। 'शंकरशतनाम जपवानेमें भाव यह है कि जब कोई भागवतापराध हो जाता है तो उसका प्रायश्चित्त भगवन्नामजपसे नहीं होता, किंतु भागवत - भजनसे, भक्तके शरण होनेसे ही वह पाप नष्ट होता है। इसके उदाहरण दुर्वासा ऋषि हैं (उन्होंने अम्बरीष महाराज परमभागवतका अपराध किया तब चक्रने महर्षिका पीछा किया, ब्रह्मा, शंकर एवं चक्रपाणिभगवान्‌ की शरण जानेपर भी उनकी रक्षा न हुई । भगवान्ने स्पष्ट कह दिया कि अम्बरीषकी ही शरण जानेसे तुम्हारा दुःख छूट सकता है, अन्यथा नहीं । दुर्वासाजीको भक्तराज अम्बरीषकी शरण जाना पड़ा। देवर्षि नारदने भागवतापराध किया है। शंकरजी परम भागवत हैं-'वैष्णवानां यथा शम्भुः ।'  नारदजीने उनका उपदेश नहीं माना (किंतु उनमें ईर्ष्या और स्पर्धाकी भावना रखकर उनको प्रणाम भी न किया), इसीसे उन्हींका नाम जपनेको कहा । अपनेको दुर्वचन कहे इसका भी प्रायश्चित्त शंकरशतनाम बताया। [ भगवान्‌का स्वभाव है कि 'निज अपराध रिसाहिं न काऊ।'  परंतु 'जो अपराध भगत कर करई। राम रोष पावक सो जरई ।। ' इन्होंने परम
भक्त श्रीशंकरजीका अपराध किया है, इसलिये मुनिके 'मैं दुर्बचन कहे बहुतेरे । पाप मिटिहि किमि मेरे' इन वचनोंके
उत्तरमें भी वे 'जपहु जाइ संकर सत नामा' यही प्रायश्चित्त कह रहे हैं। यह कहकर वे नारदजीको संकेतसे बता
रहे हैं कि वस्तुतः तुमने शंकरजीका अपराध किया है, जो अक्षम्य है, अतः तुम यह प्रायश्चित्त करो। 'जपहु जाइ संकर सत नामा' यथा - 'शतनामशिवस्तोत्रं सदानन्यमतिर्जप । '  अपने प्रति किये हुए अपराधको तो मैं अपराध गिनता ही नहीं, यदि तुम उसे अपराध मानते हो तो वह भी इसीसे छूट जायगा । 'होइहि तुरत हृदय बिश्रामा'  । 'तुरत से शंकरशतनामका माहात्म्य कहा । अर्थात् इससे जनाया कि भागवत-भजनका प्रभाव सद्यः होता है, उसका फल शीघ्र ही मिलता है। भगवान्‌को दुर्वचन कहने से नारदजीके हृदयमें संताप है, इसीसे हृदयको विश्राम होना कहा। पापसे विश्रामकी हानि होती है, पापोंके नष्ट होनेसे विश्राम मिलता है।
' 'कोउ नहि सिव समान प्रिय मोरें ।' भाव कि सभी जीव हमें प्रिय हैं, यथा - 'सब मम प्रिय सब मम उपजाये।'  पर शिवजी अपनी रामभक्तिसे मुझे सबसे अधिक प्रिय हैं।  'पनु करि रघुपति भगति देखाई । को शिव सम रामहि प्रिय भाई ॥ ' 'असि परतीति तजहु जनि भोरें ।' भाव यह कि तुमने ऐसी प्रतीतिको त्याग दिया था। इसीसे तुमने शंकरजीके वचनोंका प्रमाण न माना, किंतु उनका
अनादर किया। प्रतीतिके त्यागसे ये शिवभक्ति न करेंगे, क्योंकि 'बिनु बिस्वास भगति नहीं' और शिवभक्ति बिना
ये हमको प्रिय न होंगे, ऐसा विचारकर भगवान्ने ये वचन कहे कि कदापि ऐसा विश्वास न छोड़ना ।
।। जय श्री राम जय हनुमान।।

0 टिप्पणियाँ:

एक टिप्पणी भेजें

सदस्यता लें टिप्पणियाँ भेजें [Atom]

<< मुख्यपृष्ठ